Woordeboek van Afrikaans Vandag

Woorde: waar hou elkeen op?

Op Harrismith het dit gehael en geblits. Andersins mooiweer en matig. So gebruik die Weerburo die woord andersins herhaaldelik.

Op die gevaar af dat ek alleen staan, moet ek sê dat ek nie glo dié woord kan so gebruik word nie. Die buro vat die land stuk vir stuk en gee aan elkeen dan sy stuk weer. Dis aardse ruimte waarmee gespeel word, dis plek. In my taal hoort by plek elders, soms origens (as jy te doen het met die res na aftrekking).

Kom ons kyk ’n bietjie hoe ’n fynproewer met ’n fynkam na woorde kyk.
’n Vriend het my ’n hele boek van uiteensettings gegee. Ons begin met die woorde waarmee elkeen ’n stempel op homself plaas: hoogmoedig, ydel, hooghartig, verwaand. Wie kan sê waar elkeen ophou en begin? Dis moeilik, met sulke onvatbare goed wat los in die lug hang.

hoogmoedig

Die hoogmoedige dink hy is van waardevoller stof gemaak as ander, wat hy minag. En hy wil hê almal moet dit raaksien.

ydel

Die ydel mens het ’n pou geword toe hy trots geword het. Hy pronk met deugde van sy verbeelding. Die hoogmoedige stel homself op die hoogte; die ydele verlang dat ander dit vir hom doen.

trots (hooghartig)

Meer uiterlik as hoogmoed, gedra deur die persoon se gesig, gebare en ander lyftaal. Omdat primitiewe instinkte daaragter sit, kan jy ’n dier ook trots noem; hoogmoedig nooit.

verwaand

’n Trots mens met niks om trots op te wees nie, maar so ’n trots mens kan nogal indruk maak met sy verwaandheid; ’n verwaande voed die spotters wat hom uitlag.

hoogstaande

Hoog is soms ver van hoog, in die taal. Hoogstaande is glorieryk, maar hoogdrawend, hooghartig en hoogmoedig bly sonder glans. Byna swynedraf. So iemand verkwansel heeldag sy vriendskappe of die potensiëles.

Min mense sal presies kan sê wat die verskil tussen die woorde hierbo is, maar tog sal die moedertaalsprekers sulke woorde byna altyd reg gebruik. Een van die geheimenisse van taal!

Elkeen weet wat ’n brak(hond) is, maar vra bietjie en kyk hoeveel uiteenlopende antwoorde jy kry.

Elkeen weet ook wat hoog is, letterlik of figuurlik. Maar dan kry jy voorbeelde soos hierbo waar hoog lank nie hoog is nie. En dan die tweeling wat ook hierbo staan. Dis twee wat uit dieselfde swangerskap gebore is. Maar elkeen van hulle is apart ook ’n tweeling, hoe onlogies dit kan klink.

Jy kan met die taal nie stry nie. Ook wanneer iemand sê ''bittere koue vannag''. Praat hy van die nag wat verby is of van die een wat kom?
Gebrek aan logika kan pret afgee. ’n Leser stuur die een van die ma wie se stoof op staak was. Toe stuur sy haar seuntjie met ’n briefie na buurvrou: “Ek stuur die hoender saam met my seuntjie wat jy moet gaarmaak.” ’n Ander een skryf van die tafel vir bejaardes met afskroefpote.

(Aangehaalde woorde uit dr. G. Ubbink: Karakterkundig woordenboek.)

Johan Spies, Taalgereedskap, 6 September 1993 © Die Burger, Media24