kappies, mantels en cappuccino’s

In Laat Latyn is daar die woord cappa, van onbekende herkoms. Dit beteken “hoofbedekking” en “mantel”. Om die verband tussen die twee betekenisse te sien, is maklik: ’n Mantel het in Europa van vroeër meestal ’n vaste hoofbedekking ingesluit. Maar mettertyd het die twee betekenisse uitmekaar ontwikkel.

Afrikaans se erfenis uit cappa is baie ryk.

Ten eerste is daar ons kappie, wat so eg, eg Afrikaans klink. En daar is die kapstok – die woord lyk so inheems, nè? – waaraan mens jou hoofbedekking of mantel of jas of baadjie hang. Ten tweede is daar die Afrikaanse woord kep of keps wat onlangs aan Engels ontleen is, wat dit op sy beurt uit die Latynse cappa kry.

Boshoff en Nienaber reken in hulle Afrikaanse Etimologieë dat die uitdrukking ’n kap maak (’n dop steek) miskien verband hou met die Engelse night-cap, die laaste drankie voor slapenstyd. As dit so is, sit ons in die uitdrukking met nog ’n stukkie indirekte Latyn in Afrikaans.

Ten derde is daar kapel. Die woord kapel (“kerkie”, “gebedshuisie”) kry Afrikaans via Nederlands direk uit Latyn. Die Laat Latynse verkleinwoord cappella beteken niks anders as “manteltjie” nie. Die cappella is in Laat Latyn so genoem nie op grond van vorm-ooreenkoms nie, maar omdat ’n godsdienstige reliek, nl. die mantel van sint Maarten, deur verskeie Franse in so ’n gebedshuisie bewaar is. Die naam van die deel (manteltjie) het vervolgens oorgegaan op die geheel (geboutjie).

Engels kry sy verwante woord chapel nie direk uit Latyn nie, maar via Ou Frans chapele. Uit dié Ou Franse chapele kom ook die gewone Franse woord vir ’n hoed: chapeau (sja-POO uitgespreek).

’n Kapelaan is etimologies ’n manteloppasser of ’n mantelkerkpriester. (Let op die één l van kapelaan.)

Die bol-hol-vorm, d.w.s. die bakvorm, van ’n cappa of ’n cappella het ook mettertyd invloed uitgeoefen op woordvorming in Europese tale. So het ons in Afrikaans byvoorbeeld ook ’n slang wat ’n kapel of ’n kapelslang of ’n koperkapel genoem word. Koperkapel is ’n vervorming van die Portugese naam cobra de capello, “kobra met die bakkie”. En die slang se ander naam in Afrikaans is dan nie verniet bakkop(slang) nie.

In die Middeleeue het die monnike ’n gepunte kap gedra. Dié kap heet in Italiaans cappuccio. Die verkleinwoord is cappuccino. Daaruit het die Franse capucin gemaak, en hieruit het die Nederlanders kapusyn gemaak. Dié kapusyn is toegepas nie net op die “kappie” nie, maar ook op die draer van die kappie.

In 1525 is die Kapusynerorde gestig as ’n tak van die Fransiskane. ’n Kapusyn of ’n Kapusynermonnik is ’n monnik wat baie armoedig leef, sandale dra en ’n bruin py met ’n aangehegte puntkap (cappuccino).

En ten slotte het die kleur van die Kapusynermonnik se py oorgegaan op ’n drankie: cappuccino, wat ’n moderne Italiaanse leenwoord in Afrikaans is.

Johan Combrink
Taalgereedskap: Die Burger, 31 Januarie 1994 © Netwerk24
In die Woordeboek van Afrikaans Vandag opgeneem met toestemming.