Woordeboek van Afrikaans Vandag

kanarie s.nw. | kanaries |

UITDRUKKING(S):
♦ ’n kanarie in ’n (steenkool)myn/mynskag iets of iemand wat betyds teen gevaar of ’n ongunstige toestand waarsku: › Westwood was ’n byna fanatiese ondersteuner van die WikiLeaks-stigter Julian Assange, wat sy as die spreekwoordelike kanarie in die steenkoolmyn beskou het – ’n waarskuwer oor ’n rampspoedige toekoms (Annelize Visser, Vrye Weekblad, 6 Januarie 2023). › Selfs in Kaapstad was dit gewone mense wat opgestaan het om te keer dat die ergste gebeur. Mfuleni [= wat daar aan die gebeur is] is amper soos die kanarie in die mynskag vir moeilikheid in Kaapstad: Dis hier of in Du Noon waar probleme op gemeenskapsvlak gewoonlik begin (Anneliese Burgess, Vrye Weekblad, 23 Julie 2021). › Prof. Glenda Gray [...] sê afvalwater-waarneming dien as ’n vroeë waarskuwingstelsel, soos ’n kanarie in ’n steenkoolmyn. “Die stelsel se belangrikheid is om te verseker dat ons sif vir alle variante [van die koranvirus] wat kommer wek en ’n probleem kan optel sewe tot tien dae voordat dit klinies ontdek word” (Netwerk24, 6 Julie 2021).
◌ ENGELS: a canary in a coal mine

oorsprong:
Na die kanarie in ’n hokkie wat mynwerkers eens ondergronds saamgedra het. In ’n tonnel waar ’n gevaarlike gas, soos koolstofmonoksied, versamel het, sou die kanarie doodgaan, wat vir die werkers as teken sou dien dat hulle dadelik na die oppervlak moes terugkeer.

Kanaries genoem na Eilande van Honde

Kanaries is eintlik honde wat invoerwaarde het. Die saak staan só:
Deur al die eeue het Europese seevaarders nuwe name, Europese name, gegee aan lande en baaie en eilande en riviere wat hulle “ontdek” het. As hulle in ’n bepaalde baai buitengewoon baie skulpe gekry het, waarvan hulle kalk kon brand, het hulle die plek “Kalk Baay” genoem. Die baai waarvandaan hulle baie timmerhout kon kry, was “Hout Baay”. As daar op ’n eiland buitengewoon baie dassies was, het die eiland die naam Dasseneiland gekry. As daar buitengewoon baie robbe was, was dit Robbeneiland.

Nou ja, dit was nie net die Nederlanders van so 300-400 jaar gelede wat op dié manier name gegee het nie. Baie, baie eeue tevore het die seevaarders langs die weskus van Noord-Afrika afgeseil. Daar het hulle afgekom op ’n groep eilande wat gewemel het van honde, die enigste soogdiere daar. Waarskynlik is die voorsate van dié wild geworde honde agtergelaat deur Arabiese handelslui wat nóg vroeër daar rondgevaar het.

Die Latynse woord vir ’n hond is canis. Die antieke seevaarders het die uitsonderlike groep eilande eenvoudig die Insulae Canariae genoem “Eilande van die Honde”. Die Eilande van die Honde se Latynse naam is in die Europese tale deels vertaal: Insulae het byvoorbeeld Eilanden en Islands geword, onderskeidelik in Nederlands en Engels. Maar die ander deel van die Latynse naam is sommer “verklank”. Canariae het in Nederlands sommer Canarische en in Engels sommer Canary geword.

Daar was op die Canarische Eilanden van destyds helderkleurige voëltjies wat deur die handelseelui in die “ontdekkings”-tyd na Europa toe teruggeneem is, omdat hulle dié voëltjies winsgewend kon verkoop. Na hulle oorsprong is dié voëls Canarische vogels, en later kanarievoegels en nog later, in Afrikaans, eenvoudig kanaries genoem.

Die woord kanarie het niks te make met die Latynse woord cantare (“om te sing”) nie; kanaries is eintlik “Latynse honde” wat invoerwaarde in Europa gehad het.

Johan Combrink
Taalgereedskap: Die Burger, 13 Junie 1994 © Netwerk24
In die Woordeboek van Afrikaans Vandag opgeneem met toestemming.