Die geheim van ’n raak naam

Daar is mense wat woordeboeke lees vir afleiding. Goed, maar dis verbasend dat daar nie meer is nie, want in woordeboeke staan die mees onverwagte dinge. Boonop raak jy, as jy genoeg woordeboeke lees, heeltemal genees van die gedagte dat jy jou eie taal goed ken.

Kyk nou maar na stapelgek. Stapels is dooie goed op mekaar gepak. Hoe pas gek daarby? Die woordeboek sê hy pas, want stapel is ’n kriek. En ’n kriek is ’n malkop vent, spreekwoordelik bekend om sy sorgeloosheid. Die mier versamel in die somer kos vir die lang winter wat kom, maar die kriek doen niks anders as sing nie. Hy is ’n troebadoer wat soos party van ons liedjiemakers ander werk laat staan het om vry te wees om liedjies voor te dra.

Wrik ken ons buite die woordeboek nie meer nie, behalwe in die afgeleide vorm onwrikbaar ’n groot woord in die politiek, waar mense onwrikbaar by hulle leiers en beginsels staan. (So sê hulle altyd.) Dit is baie vas, want wrik kry jy by ’n ingeplante paal of ingeslane spyker wat jy versigtig heen en weer moet beweeg om hom los te kry.

Kom jy by ons tronkvoëls, sal hulle rede hê om verbaas te staan oor die onskuldige begin van tronk. Dit was ’n gewone boomstam of stomp, Engels trunk. Van sulke stompe is voetblokke gemaak waarin gevangenes vir hul straf vasgeknel is. Die tronk was toe eers die plek waar die voetblokke of tronke gehou is, later die plek waar die gevangenes gehou is. Dié woord leer ons iets van naamgewing. Die voetblokke was maar één van die kenmerke van sulke plekke en seker ook nie die vernaamste nie. Die vernaamste is dat mense daar in hegtenis gehou is met algehele verlies van hul vryheid. Maar die taal vra nie wat ’n plek se betekenis is of wat sy vernaamste kenmerk is wanneer hy wil naam gee nie.

Die naam word dikwels gekoppel aan ’n ondergeskikte eienskap. By Lusikisiki is dit die fluitgeluid wat die riete langs die water maak. Daaroor sal nooit twee volke met mekaar oorlog maak nie. En kyk na ’n naam soos slagyster. Hy is ’n verkeerde naam, want dit is nie een stuk yster nie dis ’n hele konstruksie met kake en tande en ’n veer en skarniere maar alles word misgekyk en hy word slag- ... genoem omdat sy kake dramaties toeklap.

So is name wat spontaan verskyn, maar baie van die Afrikaanse name wat by lessenaars ontstaan, is so omslagtig omdat die naam die werk van ’n hele definisie moet doen.

Sekretaresse. Terwyl ons nou daar is: Wat sou die naam wees as dit alles moet sê wat sy is en doen. Die sekretaresse. Briewe skryf, afsprake reël, plek bespreek op die vliegtuig, briewe en dokumente liasseer, uitnodiginge uitstuur van dit alles sê die naam niks, die naam sê net dat sy vertroulike sake vertroulik moet hou (secret(arius) in Latyn), asof sy net geheime bewaar. So lyk die geheim van ’n raak naam.

Johan Spies, Taalgereedskap, 21 Desember 1992 © Die Burger  

trefwoorde

woordeboek | stapelgek | wrik | etimologie | naamgewing | klanknabootsing | tronk | benoeming