Bygewerk op 30 Oktober 2024
Redakteur: Jana Luther | Help ons | Woordewisseling | Podsendings
Van 2020 af word eietydse taalgebruik – nuwe woorde, betekenisse, uitdrukkings, asook ouer vorme wat meestal nog nié in ander woordeboeke staan nie – intyds hier versamel en gereeld in Pharos Aanlyn bygewerk. Van November 2023 af word, met toestemming, ook ’n groot versameling taalrubrieke, -podsendings en ander -insetsels stelselmatig bygevoeg. Dit kry jy slegs hier. Tik ’n woord in die soekkassie en vind dit dadelik, indien dit in een van of in albei hierdie bronne opgeneem is – ook Engelse woorde. Onthou dat ’n lewende woordeboek, nes Afrikaans, heeltyd groei en verander. Neem aan ons leesprogram deel en help ons!
Getal trefwoorde vandag: 3 502
Dialektiese variasies help taal ontwikkel
Die afgelope vakansie het ek weer heelwat kontak met Transvaalse vriende en ander noorderlinge gehad en kon ek my weer verluister aan hulle Afrikaans. Op skrif is hulle Afrikaans en my Afrikaans grootliks dieselfde, en wanneer dit by uitspraak kom, is die verskille nie altyd dramaties nie. Aan die verskillende uitspraakvorme van die e-klank in woorde soos ek, hek en gek het ons lankal gewoond geraak. Maar ’n verskil wat toenemend opvallend raak, is die manier waarop sommige van die Transvaalse kinders hulle “tôl prôt” as dit by die uitspraak van die a-klank kom.
Toe die een klein mannetjie op die strand na sy en sy mater se ma’s soek en hulle nie raaksien nie, wou hy weet: “Waar is ons môs?” Op die vraag oor hoe dit met die eksamen gegaan het, het ’n ander jongeling gesê: “Die wiskunde en wetenskap was maklik, maar met die tôle het ek gesukkel.”
Tot ’n klompie jare gelede het hierdie “ô”-uitspraak ’n redelik beperkte voorkoms gehad. Volgens wat sommige ouers aan my vertel het, is kinders aan sekere skole in Pretoria geleer dat “ô” eerder as “a” die gewenste uitspraak is. Hierdie uitspraakvorm het gou al hoe verbreider voorgekom, en dit is opvallend dat daar deesdae in dieselfde huisgesin dikwels ’n verdeling tussen “ô”- en “a”-sprekers is, met veral die jonger kinders wat “ô” terwyl die ouer broers en susters “a”. En dan wil hulle weet wie en wat is reg en wie en wat is verkeerd.
Om ’n antwoord hierop te gee, is dit belangrik dat ’n mens eers aandag gee aan ’n algemener verskynsel, naamlik die voorkoms van variasie in een taal. Afrikaans is ryk aan dialektiese verskeidenheid en ander vorme van variasie en vertoon hierin dieselfde patroon wat ’n mens in die variëteite van ander tale teenkom.
Een van hierdie tipiese kenmerke van ’n dialek is dat dit veral in die gesproke taal voorkom. Daarteenoor word die standaardtaalvorm meestal in die skryftaal gebruik ook die skryftaal van dialeksprekers.
Die standaardtaalvorm, ook bekend as die standaardvariëteit, kan beskou word as ’n vorm wat neutraal is ten opsigte van dialektiese kenmerke. Dit staan ook bekend as ’n bodialektiese variëteit omdat dit die oorkoepelende vorm is wat deur alle dialeksprekers gebruik kan word.
In die gesproke taal is daar baie meer ruimte vir afwisseling en word daar makliker afgewyk van die standaardisering wat deur die skryftaal bewerk word. Dialekte kan op verskillende maniere van die standaardvariëteit verskil. Die algemeenste tipes dialektiese verskille kry ’n mens in die uitspraak van woorde en op die vlak van die woordeskat. Die uitspraakverskille tussen Bolandse en die noordelike variëteite is goed bekend. Sprekers van die noordwestelike variëteit ken baie woorde en uitdrukkings wat eie is aan daardie streek en nêrens anders voorkom nie.
Dialektiese vorme begin dikwels by ’n klein groepie sprekers en brei dan verder uit na ’n groter groep. Dit is deel van die stukrag wat bydra tot die groei en ontwikkeling van ’n taal en wat so belangrik is om taaleentonigheid te help vermy. Ons moet aanvaar dat sprekers van Afrikaans uit “praters” en “prôters” bestaan. As die gebruik van die “ô”-vorm slegs ’n modegier of ’n eendagsvlieg is, sal dit vanself verdwyn. Maar as dié vorm genoeg steun het, kan dit een van die kenmerke van ’n bepaalde dialekstreek word.
Rufus Gouws, Taalskatkis, 17 Januarie 1994 © Die Burger, Media24
trefwoorde
dialek | skryftaal | spreektaal | standaardtaal | standaardvariëteit | taalverskeidenheid | uitspraak | uitspraakverskil | variëteit
AWS
Bê, sê die bok
bekendstelling
beklemtoning
Benamings laat struikel
benoeming
bereëling
Besluite neem of maak?
betekenis
Betekenis vra konteks
betekenisverruiming
Betekenisverruiming gee woema
betekenisverskuiwing
biljoen en miljard
boer en Boer
Bologne tot Benoni
bysin
bywoord
DBAT
definisiewoord
Deftig wees
diakritiese teken
dialek
Dialektiese variasies
Die tyd is nou
dierenaam
diernaam
dubbele meervoud
dubbelpunt
Duits
Één een
eenduidigheid
eienaam
Engels
etimologie
Germanisme
Gesukkel met name
gravis
Grieks
hakie
Hoe werk die Taalkommissie?
Hoekom sprinkaan?
huh en uh-huh
huidiglik
hulpmiddele by skryf
Idiome wys taalvaardigheid
idioom