Bygewerk op 30 Oktober 2024

Redakteur: Jana Luther | Help ons | Woordewisseling | Podsendings

Van 2020 af word eietydse taalgebruik – nuwe woorde, betekenisse, uitdrukkings, asook ouer vorme wat meestal nog nié in ander woordeboeke staan nie – intyds hier versamel en gereeld in Pharos Aanlyn bygewerk. Van November 2023 af word, met toestemming, ook ’n groot versameling taalrubrieke, -podsendings en ander -insetsels stelselmatig bygevoeg. Dit kry jy slegs hier. Tik ’n woord in die soekkassie en vind dit dadelik, indien dit in een van of in albei hierdie bronne opgeneem is – ook Engelse woorde. Onthou dat ’n lewende woordeboek, nes Afrikaans, heeltyd groei en verander. Neem aan ons leesprogram deel en help ons!

Getal trefwoorde vandag: 3 502

A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | M | N | O | P | Q | R | S | T | U | V | W | X | Y | Z

Benamings wat ’n mens laat struikel

Taal is ’n instrument in diens van die mense wat hom gebruik: sprekers kan dus letterlik met woorde maak wat hulle wil. As Afrikaanssprekendes byvoorbeeld wat in Nederlands ’n verkeerslicht heet, sowel ’n verkeerslig as ’n robot wil noem, dan doen hulle dit doodgewoon. Tog kom daar soms woorde in swang waaroor ’n mens gedurig struikel.

Vir sommige mense is rollemskaatse, die Afrikaanse weergawe van roller blades, ’n steen des aanstoots, aangesien die neiging bestaan om die woord as “rollimskaatse” uit te spreek. Om die foutiewe uitspraak teen te werk sou ’n koppelteken geplaas kon word tussen rol en lem, dus rol-lemskaatse. Maar die koppelteken is vanself hinderlik in hierdie redelike kort woord. ’n Ander moontlikheid sou wees om die woord te verkort tot lemskaatse, maar dan sit ’n mens met die probleem dat ysskaatse ook lemme het. ’n Derde moontlikheid is om die orde van rol en lem om te ruil en van lemrolskaatse te praat. Daarmee is sekerlik geen fout te vind nie.

Onbesonne en oordrewe purisme kan lastigheid afgee. Toorts is ’n ouer verafrikaansing van torch wat mettertyd deur flits en flitslig verdring is. Daar is gevoel dat flitslig “beter” en “suiwerder” Afrikaans is, maar dit is heeltemal ongegrond. Flitslig is immers ’n vertaling van flashlight. Die Engelse benaming is al klaar problematies, want die lig van ’n flits is langdurig: dit skyn; dit flits immers nie. Hierdie probleem het akuut geword toe die flitskamera, met ’n ware flitsende lig, gewild geraak het. Nou sit ons met ’n flits (“toorts”) wat skyn en ’n flits aan die kamera wat rêrig flits.

Lomp “definisiewoorde”

’n Woord is maar ’n handvatsel; dit is geen definisie nie. Telkens gebeur dit dat ’n lomp “definisiewoord” gevorm word. ’n Berugte geval is verworwe immuniteitsgebreksindroom. Elke element in hierdie enorme lang vorm is in wetenskaplike perspektief waarskynlik belangrik vir die presiese karakterisering van hierdie lewensbedreigende toestand. Nietemin, die gewone taalgebruiker hoef dit nie telkens alles te weet en uit te spreek nie. ’n Verkorting, soos immuunsindroom of iets dergeliks, sou “die ding gedoen het”, en mettertyd het verkortings, Afrikaans vigs en Engels aids, ontstaan. Vigs is ’n letternaam of akroniem. So ’n letternaam is ’n laaste uitvlug om die lompe onhandigheid van ’n “definisiewoord” uit die weg te ruim.

Op dieselfde grondslag het huurmotor ingang gevind as teenhanger van taxi. Die purisme was waarskynlik gerig teen die “Engelse” uitspraak van taxi in Afrikaans. Dit is waar dat taxi ook in Engels ’n leenwoord is, maar die feit bly staan dat Afrikaans die woord saam met sy uitspraak weer aan Engels ontleen het. Net toe ons heeltemal knus en gelukkig was met huurmotor, toe kom die eintlike huurmotors op die toneel, dit wil sê die motors wat ’n mens vir ’n kort termyn huur om self te bestuur. Toe is weer teruggeval op taxi, en ook die Afrikaanse uitspraak “taksie” is bevorder, maar dit was te laat om huurmotor in sy nuwe toepassing te red. As huurkar nie die pyp gaan rook nie, sal ons maar met gehuurde motor tevrede moet wees.

Drywer het dit gehaal in treindrywer, maar in busdrywer, lorriedrywer en drywer van ’n motor is drywer as te Anglisisties beskou en is hy vervang deur bestuurder. Gevolglik het ons ons vasgeloop met bestuurder as ekwivalent van manager. Natuurlik is dit so dat ’n woord in verskillende gebruike of betekenistoepassings aangewend kan word. In beginsel is dit so dat bestuurder dus sowel “driver” as “manager” kan beteken, maar dit is tog lastig dat dié twee baie algemene betekenistoepassings so uiteenlopend is.

Taalgedrog

Stralerjakker as weergawe van jetsetter is ook ’n taalgedrog wat nie maklik “uitgeroei” gaan word nie. Die werkwoord jakker het naamlik die naamwoordelike vorm jakkeraar. Dus moes die vorm eintlik stralerjakkeraar gewees het. Weer eens is die “wanvorm” ’n voldonge feit.

’n Kollega, ’n wiskundige, het ’n broertjie dood aan wat hy as die verwarring van trek en sleep beskou. Sy kontensie is, heeltemal tereg, dat iets met wiele (soos ’n motor) getrek en iets sonder wiele (soos ’n slee) gesleep word. Gevolglik vind hy die gebruik van sleep in insleepwa, (in)sleepvoertuig, sleepwa en sleephaak onvanpas. Die wanvertaling van Engels tow het al so goed ingang gevind dat hierdie woorde nie vervang sal word nie. Die gebruikers het die taal klaar na hulle behoeftes geplooi, en dit is tot daarnatoe. Die taal is daar vir die sprekers en die sprekers is nie in die diens van die taal nie.

Fritz Ponelis, Taalskatkis, 4 Oktober 1999 © Die Burger  

trefwoorde

akroniem | benoeming | definisiewoord | koppelteken | letternaam | naamgewing | purisme | uitspraak | verafrikaansing | verkorting | vertaling | wanvertaling | woordomruiling



Let wel
As ’n soekwoord nie as trefwoord opgeneem is nie, word voorbeelde van die woord in ander artikels vertoon, indien dit voorkom. Soek dan met CTRL-F om sulke voorbeelde op jou rekenaarskerm uit te lig.

Please note
This dictionary mainly contains words, meanings and expressions that have not yet been included in other Afrikaans dictionaries, together with a collection of language columns, blogs, video inserts and podcasts. If a search word is not included as a headword, examples of the word in other entries (definitions, usage examples, usage notes, etc) are displayed, if they occur. Then search with CTRL-F to highlight such examples on your screen.


  Rubrieke en podsendings van 2024

Uitbundig uitgeput, maar hoera vir al die uitkykanties (Netwerk24)

Wat is 'n huis sonder sy lappies? (Netwerk24)

Lente se eerste komloertjie het geval (Netwerk24)

Taal ingespan vir diagnose van depressie (Netwerk24)

Afrikaners is plesierig dan baklei hulle so (Netwerk24)

In Afrikaans is dit 'n, nie ñ nie (Netwerk24)

As hartsmens identiteitsdief is wat gaslight (Netwerk24)

Dis Kersfees in Julie, gevul met sespuntkristalle (Netwerk24)

Jagluiperds se fluit fnuik tot die voëltjies (Netwerk24)

Kelkiewyn dra kosbare water in sy verevag (Netwerk24)

Vermy omgang met kêskuikens en melkbaarde (Netwerk24)

Kannie is dood. Lank lewe kannie! (Netwerk24)

Bruilof-wortels lê geanker in rituele (Netwerk24)

Word daar nog saans stories in jou huis vertel? (Netwerk24)

Dit is waar ’n babbeljoentjie vandaan kom (Netwerk24)

Dalk is dit nou tyd vir Red-’n-Woord-projek? (Netwerk24)

“Engels hou só Afrikaans se arms omhoog” (Netwerk24)

“Ek doen” (Netwerk24)

Afrikaans is ’n steentjie in die Afrikamosaïek (Netwerk24)

Luister mooi, stilbly is ook ’n antwoord (Netwerk24)

Die bouwerk wat ons help uitstyg (Netwerk24)

Dikdood of op ’n wilde perd die nuwe jaar in (Netwerk24)


Soek met spesiale karakters

SimboolFunksieVoorbeeld
"..."Frase"ten opsigte van"
_Een ontbrekende karaktercal_one
%Enige aantal ontbrekende karakterska%abidiol
/1-9Binne dié getal woorde van mekaar, in dié volgorde"wat lei"/7
@1-9Binne dié getal woorde van mekaar, in enige volgorde"wat lei"@7
&Vind al tweevirus & epidemie
|Vind die een of die andervirus | epidemie
#Vind die een of die ander, maar nie al twee nievirus # epidemie

Hierdie woordeboek is aan geen ander woordeboekprojek verbonde nie en word deur niemand geldelik gesteun nie. Dit is ’n onafhanklike inisiatief van die redakteur in haar vrye tyd.

Kopiereg © 2020-2024 Jana Luther