Koppelteken word nie net vir koppel gebruik

Die woord koppelteken is eintlik ’n vrotsige term. ’n Term behoort eenduidig te wees, en koppelteken is juis nié.

Dit is wel waar dat mens met ’n koppelteken koppel. Kyk byvoorbeeld na gevalle soos “die pad Malmesbury-Moorreesburg”, “mnr. Johnstone-Brown” en “Jean-Pierre Rampal”. Maar die sogenaamde koppelteken het ook verskeie ander funksies.

Ten eerste word die koppelteken gebruik as ’n weglaatteken. Dit gebeur byvoorbeeld in mans- en seunsklere, netbal- en hokkiespelers en staats- of provinsiale hospitale.

Die weglaatteken word slegs gebruik as mens ’n woorddéél weglaat. Omdat ons staatshospitale as een woord skryf, is hospitale dáár ’n woorddeel. Dán gebruik mens ’n weglaatteken as jy staats- of provinsiale hospitale skryf. Maar omdat ons provinsiale hospitale as twee woorde skryf, is hospitale dáár ’n woord, nie ’n woorddeel nie. Dán gebruik mens nie ’n weglaatteken as jy provinsiale of staatshospitale skryf nie.

Ten tweede dien die sogenaamde koppelteken juis as ’n vergemakliker van die leesproses, veral in drie tipes gevalle.

Die eerste tipe geval is dié van klinkeropeenhoping in samestellings, soos in landbou-unie, toe-eien, na-aper en bo-oor. Hier skei die skeidingsteken om lees te vergemaklik.

Die tweede tipe geval is dié van komplekse waarvan die eerste lid ’n twee- of drielettergrepige element van Griekse of Latynse herkoms is, wat op ’n klinker eindig, en waarvan die tweede lid met ’n klinker begin. Die element van Griekse of Latynse herkoms eindig veral op ’n o, maar soms ook op ’n i of ’n a: gastro-enteritis, hidro-elektries, sosio-ekonomies; kwasi-intellektueel, ultra-elasties.

Wanneer hierdie elemente voor ’n medeklinker te staan kom, gebruik ons nié ’n skeidingsteken nie: gastroskopie, hidrograaf, sosiopolities, kwasigeleerd, ultrasonies.

Die derde tipe geval waar koppeltekens juis vergemaklikers van die leesproses is, is dié van samestellings wat (a) ongewoon, of (b) baie lank is. Ongewone samestellings waarvan die lees deur die sogenaamde koppelteken vergemaklik word, is byvoorbeeld sitvlak-terugpluk (i.v.m. ongerymdhede in perdewedren), en een voorbeeld van ’n lang samestelling wat makliker lees mét die sogenaamde koppelteken, is mikrorekenaar-verkoopsyferstygings.

Maar die sogenaamde koppelteken is nie slegs ’n koppelende en ’n leesvergemaklikende teken nie. Dit is ten derde eintlik ’n afbreekteken aan die einde van skryftaalreëls.

En ten vierde is dit die aanduider van bepaalde tipes verhoudings tussen die dele weerskante van die teken. Dit kan die verhoudings simboliseer wat deur los woorde soos en, of, per, tot en tussen weergegee kan word. In ’n woord soos brandstof-lug-verhouding sê die eerste koppelteken: “tot”.

En dan het die koppelteken buitendien ’n vyftal tradisionele plekke. Ons gebruik die koppelteken, in samestellings én afleidings, tussen ’n syfer of simbool of letter of afkorting enersyds en ’n uitgeskrewe woorddeel andersyds, byvoorbeeld 3-tal, &- teken, verbindings-s en ANC-tak.

Die vyfde tradisionele plek van die sogenaamde koppelteken is: voor ’n hoofletter wat ons wil behou, binne-in ’n woord, soos in pro-Frans, neo-Kapenaars, en veteraan-All Blackhaker.

Die koppel-weglaat-lees-verhoudings-tradisie-teken? Een ding is seker: ’n koppelteken koppel nie net nie.

Johan Combrink, Taalskatkis, 1 Februarie 1993 © Die Burger, Media24  

trefwoorde

afbreekteken | eenduidigheid | Grieks | Klassieke herkoms | koppelteken | Latyn | leesbaarheidskoppelteken | samestelling | verhouding | vokaalopeenhoping | weglaatteken