Benamings wat ’n mens laat struikel

Taal is ’n instrument in diens van die mense wat hom gebruik: sprekers kan dus letterlik met woorde maak wat hulle wil. As Afrikaanssprekendes byvoorbeeld wat in Nederlands ’n verkeerslicht heet, sowel ’n verkeerslig as ’n robot wil noem, dan doen hulle dit doodgewoon. Tog kom daar soms woorde in swang waaroor ’n mens gedurig struikel.

Vir sommige mense is rollemskaatse, die Afrikaanse weergawe van roller blades, ’n steen des aanstoots, aangesien die neiging bestaan om die woord as “rollimskaatse” uit te spreek. Om die foutiewe uitspraak teen te werk sou ’n koppelteken geplaas kon word tussen rol en lem, dus rol-lemskaatse. Maar die koppelteken is vanself hinderlik in hierdie redelike kort woord. ’n Ander moontlikheid sou wees om die woord te verkort tot lemskaatse, maar dan sit ’n mens met die probleem dat ysskaatse ook lemme het. ’n Derde moontlikheid is om die orde van rol en lem om te ruil en van lemrolskaatse te praat. Daarmee is sekerlik geen fout te vind nie.

Onbesonne en oordrewe purisme kan lastigheid afgee. Toorts is ’n ouer verafrikaansing van torch wat mettertyd deur flits en flitslig verdring is. Daar is gevoel dat flitslig “beter” en “suiwerder” Afrikaans is, maar dit is heeltemal ongegrond. Flitslig is immers ’n vertaling van flashlight. Die Engelse benaming is al klaar problematies, want die lig van ’n flits is langdurig: dit skyn; dit flits immers nie. Hierdie probleem het akuut geword toe die flitskamera, met ’n ware flitsende lig, gewild geraak het. Nou sit ons met ’n flits (“toorts”) wat skyn en ’n flits aan die kamera wat rêrig flits.

Lomp “definisiewoorde”

’n Woord is maar ’n handvatsel; dit is geen definisie nie. Telkens gebeur dit dat ’n lomp “definisiewoord” gevorm word. ’n Berugte geval is verworwe immuniteitsgebreksindroom. Elke element in hierdie enorme lang vorm is in wetenskaplike perspektief waarskynlik belangrik vir die presiese karakterisering van hierdie lewensbedreigende toestand. Nietemin, die gewone taalgebruiker hoef dit nie telkens alles te weet en uit te spreek nie. ’n Verkorting, soos immuunsindroom of iets dergeliks, sou “die ding gedoen het”, en mettertyd het verkortings, Afrikaans vigs en Engels aids, ontstaan. Vigs is ’n letternaam of akroniem. So ’n letternaam is ’n laaste uitvlug om die lompe onhandigheid van ’n “definisiewoord” uit die weg te ruim.

Op dieselfde grondslag het huurmotor ingang gevind as teenhanger van taxi. Die purisme was waarskynlik gerig teen die “Engelse” uitspraak van taxi in Afrikaans. Dit is waar dat taxi ook in Engels ’n leenwoord is, maar die feit bly staan dat Afrikaans die woord saam met sy uitspraak weer aan Engels ontleen het. Net toe ons heeltemal knus en gelukkig was met huurmotor, toe kom die eintlike huurmotors op die toneel, dit wil sê die motors wat ’n mens vir ’n kort termyn huur om self te bestuur. Toe is weer teruggeval op taxi, en ook die Afrikaanse uitspraak “taksie” is bevorder, maar dit was te laat om huurmotor in sy nuwe toepassing te red. As huurkar nie die pyp gaan rook nie, sal ons maar met gehuurde motor tevrede moet wees.

Drywer het dit gehaal in treindrywer, maar in busdrywer, lorriedrywer en drywer van ’n motor is drywer as te Anglisisties beskou en is hy vervang deur bestuurder. Gevolglik het ons ons vasgeloop met bestuurder as ekwivalent van manager. Natuurlik is dit so dat ’n woord in verskillende gebruike of betekenistoepassings aangewend kan word. In beginsel is dit so dat bestuurder dus sowel “driver” as “manager” kan beteken, maar dit is tog lastig dat dié twee baie algemene betekenistoepassings so uiteenlopend is.

Taalgedrog

Stralerjakker as weergawe van jetsetter is ook ’n taalgedrog wat nie maklik “uitgeroei” gaan word nie. Die werkwoord jakker het naamlik die naamwoordelike vorm jakkeraar. Dus moes die vorm eintlik stralerjakkeraar gewees het. Weer eens is die “wanvorm” ’n voldonge feit.

’n Kollega, ’n wiskundige, het ’n broertjie dood aan wat hy as die verwarring van trek en sleep beskou. Sy kontensie is, heeltemal tereg, dat iets met wiele (soos ’n motor) getrek en iets sonder wiele (soos ’n slee) gesleep word. Gevolglik vind hy die gebruik van sleep in insleepwa, (in)sleepvoertuig, sleepwa en sleephaak onvanpas. Die wanvertaling van Engels tow het al so goed ingang gevind dat hierdie woorde nie vervang sal word nie. Die gebruikers het die taal klaar na hulle behoeftes geplooi, en dit is tot daarnatoe. Die taal is daar vir die sprekers en die sprekers is nie in die diens van die taal nie.

Fritz Ponelis, Taalskatkis, 4 Oktober 1999 © Die Burger  

trefwoorde

akroniem | benoeming | definisiewoord | koppelteken | letternaam | naamgewing | purisme | uitspraak | verafrikaansing | verkorting | vertaling | wanvertaling | woordomruiling