Woordeboek van Afrikaans Vandag

pleonasme s.nw. | pleonasmes |
◌ SINONIEM(E): woordoortolligheid
◌ ENGELS: pleonasm

Weer herhaal dui op dof dink

’n Pleonasme is ’n woordgroep waarin dieselfde gedagte twee maal uitgedruk word, soos in Ek wil die sin weer herhaal, as die spreker “die sin” nog net één keer gesê het.

Die weer + her-werkwoord''-gevalle wemel in Afrikaans. Ek het opgeteken: weer herdruk, weer herdenk, weer hersien, weer heropen, weer herkies en weer herinner.

Ons voorvoegsel her- kom uit Latyn re-, óf via Frans óf direk uit Latyn. Maar weer + re-gevalle het ek min gehoor: weer reorganiseer en weer + rehabiliteer.

Pleonasmes kán nuttig wees, veral as mens bang is jy sal nie goed begryp word nie. Maar meesal gebruik sprekers pleonasmes omdat hulle sélf nie helder dink nie. Hier is ’n klompie wat ek in gesprekke opgeteken het: uitstel tot later (kan mens iets uitstel tot vroeër?), in staat om te kan; ouerlose wesies; opsetlike brandstigting; wettige huwelik (’n huwelik is óf wettig óf nie ’n huwelik nie); ’n skatryk biljoenêr; hy was by by die doop; ’n ernstige noodgeval; ’n yslike knewel; ’n dooie lyk; sy doen dit alleen op haar eie; John moes alles van voor af weer opnuut oorbegin (vier- of vyfdubbeld pleonasties); te voet loop; daar mag moontlik dalk probleme wees (driedubbeld).

Hierdie soort pleonasmes – dié wat aan denkslordigheid te wyte is moet mens probeer vermy.

Maar party pleonasmes is histories; mens móét hulle gebruik as jy natuurlik wil praat. So is daar byvoorbeeld die het + ge- van die verlede tyd, in ’n geval soos “Hulle het getrek”. Sowel die het as die ge- druk verlede tyd uit, maar grammaties kan ons in Afrikaans nie sonder álbei klaarkom by trek of loop of grawe of bedel nie.

Afrikaans het in die volksmond ontstaan, en juis die gewone sprekers wat nie danig taalskoling gehad het nie, gebruik baie maal pleonasmes. (Nie dat akademies opgeleide mense totaal skoon te spreek is nie.)

Teen die tyd toe daar begin is om Afrikaans op te teken was sommige pleonasmes reeds onvervangbaar deel van die grammatika. Sulke gevalle is byvoorbeeld het ge- en van ... af.

Ander gevalle is minder vas, meer los, byvoorbeeld (saam) ... met en tot ... (toe) of (tot) ... toe.

In “Kom jy saam met my?” kan mens die saam nie weglaat nie. En party sprekers kan ook nie saam weglaat in ’n sin soos “Ek het gister met hom saam gepraat nie”. Maar die meeste sprekers gebruik beslis nie saam in ’n sinsnede soos “met die beste bedoelings” nie.

Tot ... (toe) is ’n baie eienaardige geval. Mens kan nie in Afrikaans *“Tot siens toe” sê nie, slegs “Tot siens”. Maar ek het al “Tot weersiens toe” gehoor.

Aan die ander kant is tot vervelens toe, tot satwordens toe en ál die ander “tot + ww.-ens toe”-gevalle gewone Afrikaans, maar mens kan ook die slot-toe weglaat, sonder semantiese skade.

Maar jy kan nie die toe behou en die tot weglaat nie. Kyk maar: *“Hulle het vervelens toe vrae gevra”. En andersyds kan mens die toe weglaat, maar nie die tot nie, in ’n sin soos “Tot anderkant Bloemfontein toe het Pietie geslaap”.

Ten slotte, ter laaste finale eindafsluiting, ’n vyfdubbele pleonasme: “Ek sou meer wou kon gereis het in die verlede.”

Johan Combrink
Taalgereedskap: Die Burger, 27 Oktober 1997 © Netwerk24
In die Woordeboek van Afrikaans Vandag opgeneem met toestemming.